Αποδομώντας την ιδέα της προόδου

του Γιάννη Μπίλλα

Παιδί του Διαφωτισμού η Πρόοδος υιοθετείται και εμπεδώνεται τον 19^ο αιώνα και ενσωματώνεται στο φαντασιακό των σημερινών ανθρώπων. Η Hannah Arendt περιγράφει στο βιβλίο της «Περί βίας» ότι η ιδέα της προόδου ήταν άγνωστη το 16^ο,17^ο και 18^ο αιώνα.

Στις προθέσεις μου είναι η αποδόμηση της αντίληψης που έχει δημιουργηθεί στην κοινωνία μας για την πρόοδο. Υπάρχει μια κυρίαρχη αντίληψη για την πρόοδο η οποία ορίζεται ουσιαστικά με μια ευθεία, ένα ευθύγραμμο σχήμα το οποίο οδηγεί στη διαρκή εξέλιξη των κοινωνιών, στην διαρκή ανάπτυξη της παραγωγής και της κατανάλωσης συνδεδεμένο με την ιδέα της ευτυχίας.

Αυτή η αντίληψη για την πρόοδο έχει σχεδόν εποικίσει το φαντασιακό των ανθρώπων των σημερινών κοινωνιών και υπέχει θέση θρησκείας για τους περισσότερους. Χωρίς την κριτική στην ιδέα της προόδου, κατά την γνώμη μου, δεν μπορούμε να οδηγηθούμε σε άλλα νοήματα ζωής και σε άλλους τρόπους θέσμισης των κοινωνιών.

Πρόοδος-συντήρηση

Επηρεασμένος απ’ αυτή την οπτική δυσκολευόμουν να τοποθετήσω τον εαυτό μου στο σχήμα πρόοδος και συντήρησης μιας και καλλιεργώ την γη περίπου όπως οι πρόγονοι μου, άρα τι είμαι προοδευτικός ή συντηρητικός; Αν αναφερθώ στη γιαγιά ενός φίλου μου η οποία του ζήτησε πριν πεθάνει να πάει στα κτήματα που την θρέψαν για να τα «αποχαιρετίσει» όπως του είπε, που θα εντάξουμε αυτή την στάση των παλιότερων αγροτών απέναντι στη φύση, στην πρόοδο ή στη συντήρηση; Υπέχει θέση νοήματος στη ζωή της γιαγιάς αυτή «η αφελής αλλά στέρεα γνώση» των παλιών ανθρώπων της υπαίθρου ότι οι άνθρωποι εξαρτώνται άμεσα από το φυσικό περιβάλλον. Αν λοιπόν ορίσουμε το παράδειγμα της γιαγιάς ως δείγμα μιας κοινωνίας που απηχεί το χθες θα πρέπει να ορίσουμε και τον σημερινό τρόπο παραγωγής των αγροτών οι οποίοι είναι εντελώς αλλοτριωμένοι σε σχέση με αυτό που παράγουν, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις που έχει στο περιβάλλον και στις επόμενες γενιές. Σύμφωνα λοιπόν με την ευθύγραμμη αντίληψη για την πρόοδο θα πρέπει να ορίσουμε τη θέση της γιαγιάς ως σημείο συντήρησης και τον τρόπο καλλιέργειας της γης των σημερινών αγροτών ως σημείο προόδου.

 

UBUNTU

Ένα δεύτερο παράδειγμα αναντιστοιχίας με την αφήγηση της ιδέας της προόδου είναι η έννοια της αλληλεγγύης, αίτημα και πρόταγμα των ημερών μας. Ηθικά, υποτίθεται ότι οι σύγχρονες κοινωνίες, ως πιο προοδευτικές από τις προηγούμενες, εμπεριέχουν την αλληλεγγύη ως συστατικό του στοιχείο. Είναι έτσι όμως;

Ubuntu λέγεται στην γλώσσα των φυλών της υποσαχάριας Αφρικής (Ζουλού, Μασάι, κα) η αλληλεγγύη της κοινότητας. Ένας ανθρωπολόγος επισκέφθηκε την φυλή των Ζουλού (η φυλή των Ζουλού βρίσκεται σε πολύ δύσκολη κατάσταση), βρήκε μια ομάδα μικρών παιδιών και τους έβαλε ένα καλάθι με φρούτα σε ένα δέντρο απέναντι τους. Έπειτα τους ζήτησε να τρέξουν και όποιο παιδάκι θα έφθανε πρώτο στο δέντρο, αυτό θα έπαιρνε όλα τα φρούτα. Δίνει λοιπόν το σύνθημα, τα παιδάκια πιάνονται χέρι με χέρι, πήγαν και κάθισαν γύρω από το καλάθι και άρχισαν να μοιράζονται τα φρούτα. Τους ρώτησε ο ανθρωπολόγος έκπληκτος, επηρεασμένος από το φαντασιακό «των προηγμένων κοινωνιών», γιατί αυτό και τα πιτσιρίκια του απάντησαν Ubuntu, που σημαίνει στο εννοιολόγιο της γλώσσας των υποσαχάριων φυλών ότι, αν ένας από εμάς δεν είναι χαρούμενος, δεν μπορούμε να είμαστε και εμείς.

Αναφέρομαι σε αυτό το παράδειγμα για να δείξω ότι η κοινωνία των Ζουλού, παρόλο που είναι όχι μόνο προ καπιταλιστική κοινωνία αλλά και προ φεουδαρχική, διατηρεί την αλληλεγγύη των μελών της ως συστατικό της στοιχείο, μόνο που αυτό δεν βρίσκει αντίστοιχη θέση στην κρατούσα ιδέα της ευθύγραμμης προόδου. Δηλαδή, μια παλιότερη μορφή οργάνωσης της κοινωνίας, διατηρεί την αλληλεγγύη η οποία, στις εξελιγμένες κοινωνίες, είναι ζητούμενο. Μιας και μιλάμε για την αλληλεγγύη θέλω να αναφέρω  ότι όσοι από εμάς, με οποιοδήποτε τρόπο, υπερασπιστήκαμε τις κοινότητες των Τσιάπας και τους Ζαπατίστας στο Μεξικό, υπερασπιστήκαμε και δείξαμε την αλληλεγγύη μας σε προ καπιταλιστικές μορφές οργάνωσης των εν λόγω κοινωνιών. Οι 420 από τις 570 κοινότητες των Τσιάπας, λειτουργούν ακόμα και σήμερα με το εθιμικό δίκαιο, που σημαίνει προδικαιικές   κοινωνίες. Βεβαίως, οι Ζαπατίστας και η διεθνής αλληλεγγύη «εμβολίασαν» τις κοινότητες των Τσιάπας και με άλλα στοιχεία αλλά αυτό ουδόλως αναιρεί την αφήγηση μας για την αποδόμηση της ιδέας της προόδου.

Το δικαίωμα στην τεμπελιά

Θα αναφερθώ και σε ένα άλλο παράδειγμα από την Γαλλική επανάσταση, δανεισμένο από το βιβλίο του Πωλ Λαφάργκ «το δικαίωμα στην τεμπελιά». Οι επίσημες αργίες πριν από τη Γαλλική επανάσταση με το παλιό καθεστώς, ουσιαστικά πριν την επικράτηση της αστικής τάξης (η οποία σύμφωνα με την κυρίαρχη αντίληψη της εξέλιξης των κοινωνιών ήταν πιο προοδευτική τάξη από τους Φεουδάρχες που ανέτρεψε) ήταν 90 μέρες τον χρόνο, εκ των οποίων οι 52 ήταν οι επίσημες αργίες της Κυριακής και οι 38  θρησκευτικές αργίες. Δηλαδή, οι άνθρωποι το ¼ της ζωής τους το περνούσαν με σχόλη, με γλέντια και με άλλες κοινωνικές και ερωτικές σχέσεις. Έρχεται λοιπόν η νεοανερχόμενη αστική τάξη, η  οποία με πρόσχημα την αθεΐα και την εκκοσμίκευση, καταργεί τις 38 θρησκευτικές αργίες, ενώ ταυτόχρονα εφαρμόζει την εβδομάδα των 10 ημερών. Πίσω λοιπόν από το πρόσχημα της αθρησκίας, αντιλαμβανόμαστε ότι υποκρύπτονταν οι αυξημένες ανάγκες της παραγωγής των εργοστασίων τους.

Τα παραπάνω παραδείγματα αποδομούν την ιδέα της προόδου, η οποία ως ιστορική αφήγηση εξελικτικά ορίζεται κάπως έτσι: από την πρωτόγονη κοινωνία (για μερικούς ερευνητές ήταν και η κοινωνία της αφθονίας)  περάσαμε στη δουλοκτητική κοινωνία, μετά στον Φεουδαρχισμό, μετά στον καπιταλισμό και το επόμενο στάδιο που θα είναι ο σοσιαλισμός. Κομβικό στοιχείο  της εξελικτικής πορείας των κοινωνιών αυτής της αφήγησης, είναι ότι κάθε επόμενο στάδιο είναι και πιο προοδευτικό από το προηγούμενο. Έλεγε ο Μάρξ ότι ο καπιταλισμός εργάζεται με σιδερένια αναγκαιότητα προς αναπόφευκτα αποτελέσματα (τον σοσιαλισμό δηλαδή). Από εδώ πηγάζει και η σιγουριά ότι η ιστορία, εργάζεται υπέρ του διαφωτισμού, της ισότητας και της ατομικής ελευθερίας. Αυτό, κατά τον Κρίστοφερ Λας, ήταν η πηγή της Μαρξιστικής αδιαφορίας και των επιγόνων του, για την ηθικότητα των σκοπών και των μέσων, μιας και γίνεται δεκτό οτιδήποτε επιταχύνει την προλεταριακή επανάσταση. Όπως θα προσέξατε, αυτή η φαταλιστική αισιοδοξία για την πρόοδο των κοινωνιών, κατέστησε περιττούς τους δρώντες και τις προθέσεις τους. Οι πιστοί της προόδου, νομίζουν ότι έχουν την ιστορία με το μέρος τους.

Παραγωγισμός

Ας δούμε τώρα πού αλλού συναντιούνται ο φιλελευθερισμός με τον Μαρξισμό. Οι φιλελεύθεροι, υποστηρίζουν πως η πρόοδος θα γινόταν με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, άρα αφού θα μεγαλώσει η πίτα, θα φάμε όλοι, ο δε Μαρξισμός, φαντασίωνε ότι με την απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που θα περιέλθουν στην κατοχή της εργατικής τάξης (νομοτελειακά σχεδόν), θα μοιραστεί δικαιότερα ο πλούτος και η εργασία. Ο παραγωγισμός, λοιπόν, συνέχει και τις 2 θεωρίες. Αυτό, είχε ως αποτέλεσμα να σαρωθούν άπειρες μικρές και μεγάλες αφηγήσεις ζωής και παραγωγής, μια  πανσπερμία κοινοτήτων που διεκπεραίωναν παραγωγικά και διοικητικά τη ζωή τους, που ήταν μέρος του πλούτου της ανθρωπότητας. Οι επίγονοι του Μάρξ, επηρεασμένοι από αυτή την αφήγηση, καταστρέψανε οποιαδήποτε προκαπιταλιστική μορφή οργάνωσης των κοινωνιών, μιας που ο εξηλεκτρισμός της χώρας και η βαριά βιομηχανία αποτελούσαν την καρδιά και τους πνεύμονες του σοσιαλισμού (ΒΙ Λένιν) και για να μην ξεχνιόμαστε, επί Στάλιν, έγινε η βίαια κολεκτιβοποίηση της αγροτιάς. Η αγροτική Σοβιετική Ένωση, πριν την επανάσταση του 1917, ήταν οργανωμένη σε κοινότητες (τα αγροτικά κοινόβια Μιρ). Ο θεσμός των Μιρ, ήταν μια μορφή αυτοοργάνωσης, μια πανάρχαια μορφή αγροτικής κοινοκτημοσύνης που λειτουργούσε με δημοκρατική συγκρότηση και αλληλέγγυα ευθύνη μεταξύ των μελών της από τον 11^ο αιώνα και μετά, αδιαλείπτως. Το γεγονός ότι ο θεσμός των Μιρ κάλυπτε σε πολλές περιφέρειες το 60% του αγροτικού πληθυσμού, δείχνει πως ήταν κοινωνικά αποδεκτός. Στην έκδοση του κομουνιστικού μανιφέστου το 1882, στον πρόλογο του ο Μάρξ και ο Ένγκελς, προτρέπουν τους Ρώσους να ακολουθήσουν τη Ρώσικη παράδοση του κοινοτισμού, γιατί αυτός θα είναι ο γρηγορότερος και ασφαλέστερος δρόμος προς τον σοσιαλισμό (επιστολή του Μάρξ προς τους Ρώσους Μιχαϊλόφσκι και Βέρα Ζάζουλιτς).

Ο Μεσιανισμός της προόδου

Αν στην εποχή του Μάρξ η μόλυνση του περιβάλλοντος και η περατότητα των φυσικών πόρων δεν ήταν τόσο εμφανής όσο στις μέρες μας, σήμερα δεν μπορούμε να αδιαφορούμε. Αυτό, που φέρνει η ιδέα της αποανάπτυξης στη συζήτηση, είναι ότι η διαρκής ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων προσκρούει στην περατότητα των φυσικών πόρων. Ο Νικόλας Γκεοργκέσκου Ρόεγκεν, γράφει ότι σε ένα πεπερασμένο πλανήτη, δεν μπορούμε να μιλάμε για απεριόριστη ανάπτυξη.

Τέλος, χρειάζεται να αποδομηθούν και οι «πυλώνες» της προόδου και της διαρκούς ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που δεν είναι άλλες από την επιστήμη και την τεχνολογία. Καλλιεργήθηκε και στις μέρες μας κατασκευάζεται διαρκώς ένας λανθάνων μεσιανισμός της επιστήμης και της τεχνολογίας (παρά το κουρέλιασμα τους από το ατύχημα της Φουκουσίμα). Ο μεσιανισμός αυτός, καλλιεργεί την προσδοκία (πίστη μήπως;) ότι τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον που είναι απόρροια πολιτικών, οικονομικών και φαντασιακών επιλογών των κοινωνιών, θα μας τα λύσει η επιστήμη και η τεχνολογία (μεταλλαγμένα τρόφιμα ως απάντηση στην πείνα, φθηνή και απεριόριστη ενέργεια με την υποσχόμενη διάσπαση του υδρογόνου και η ανακάλυψη του «σωματιδίου του Θεού» από το CERN. Μια λέξη-έννοια επαναλαμβάνεται διαρκώς από το πολιτικό προσωπικό και τους τεχνικούς της εξουσίας στην χώρα μας: ανάπτυξη, ανάπτυξη, ανάπτυξη… Ενίοτε δε, τη βαπτίζουν βιώσιμη, αειφόρο, πράσινη ανάπτυξη. Αν επιλέξαμε τον όρο αποανάπτυξη, το κάναμε συνειδητά γιατί θέλουμε να πλήξουμε το κεντρικό φετίχ αυτής της κοινωνίας, να αποδομήσουμε το εννοιολογικό υπόστρωμα του καπιταλισμού και να αποαποικίσουμε το κεντρικό φαντασιακό του ανθρωπολογικού τύπου του καπιταλισμού που είναι η πρόοδος μέσω της ανάπτυξης, της κατανάλωσης με τη χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας.

http://apokoinou.com

το βρήκαμε εδώ: Ελευθεριακός Κόσμος