Τι είναι η σεισάχθεια και πώς (ξανα)γίνεται

Τι είναι η σεισάχθεια και πώς (ξανα)γίνεται

 Του Λ. Πολενάκη από την ΑΥΓΗ της 12/5/2012

Ας δούμε την εικόνα της Αθήνας, κοινωνική και οικονομική, στις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα. Είναι μια μεταβατική εποχή, που μοιάζει σε πάρα πολλά με τη δική μας. Πόλεμοι, λιμοί και η απληστία των ευπατριδών που κατέχουν μεγάλο μέρος της γης έχουν εξαντλήσει μία κατά βάση αγροτική κοινωνία και οικονομία, την ώρα μάλιστα που η δημιουργία της περσικής αυτοκρατορίας που εδραιώνεται στη Μέση Ανατολή μοιάζει να θέτει σε κίνδυνο όχι μόνο την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας, αλλά και της ίδιας της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ένας κίνδυνος μακρινός, αλλά ορατός. Ενώ η εύθραυστη ισορροπία που είχε πετύχει η Τυραννία του Δράκοντα έμοιαζε έτοιμη να καταρρεύσει. Όλος ο πλούτος έχει συγκεντρωθεί στα χέρια ελάχιστων οικογενειών, οργιάζει η τοκογλυφία και το σύνολο του αγροτικού ή βιοτεχνικού πληθυσμού βρίσκεται κάτω από τα όρια της φτώχειας, με τα κτήματα υποθηκευμένα και τους αγρότες ανίκανους να εξοφλήσουν τα δάνεια...

Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι η νομοθεσία του τυράννου Δράκοντα, παρά τη φοβερή φήμη που την ακολουθεί ώς τις μέρες μας ("Δρακόντειοι νόμοι"), είχε προσπαθήσει να βάλει ένα φρένο στην τυφλή απληστία της άρχουσας τάξης, που οδηγούσε στην καταστροφή και την ίδια! Έτσι π.χ. τα υποθηκευμένα κτήματα των μικροαγροτών κηρύχθηκαν, με μια διάταξη πονηρή, αναπαλλοτρίωτα και αμεταβίβαστα ως "οικογενειακή ιδιοκτησία", κάτι που σήμαινε ότι δεν μπορούσαν να τα μεταβιβάσουν σε συγγενείς ή τρίτους οι κύριοί τους. Αυτό προς εξασφάλιση των δανειστών. Ούτε όμως και να τα βγάλουν σε αναγκαστικό πλειστηριασμό οι επισπεύδοντες δανειστές, επειδή ο νόμος δεν διέκρινε! (Αυτά όλα τα γράφει ο Γάλλος σοφός Luis Gernet στη συλλογή δοκιμίων του με τον τίτλο "Ανθρωπολογία της Αρχαίας Ελλάδας". Μια επιλογή τους, με τον ίδιο τίτλο, έχει εκδοθεί από τον "Κέδρο" σε μετάφραση Αναστασίας Μεθενίτη και Αθανάσιου Στεφανή, Αθήνα, 2000).

Οι δανειστές είχαν όμως, φευ, στη διάθεσή τους άλλα μέσα πίεσης. Το σώμα του ανθρώπου, π.χ., στην εποχή της δουλείας δεν είχε κηρυχθεί αναπαλλοτρίωτο. Έτσι οι μικρομεσαίοι, βιοτέχνες και κυρίως αγρότες που αποτελούσαν την πλειοψηφία του ελεύθερου πληθυσμού της Αθήνας είχαν την "ελευθερία" να "δανείζονται επί σώματι". Βάζοντας δηλαδή ως εγγύηση την ίδια την ελευθερία τους! Αν δεν εξοφλούσαν εγκαίρως το δάνειο, που το βεβαίωναν κάποια μεγάλα, ασήκωτα κομμάτια μαρμαρόπετρας, οι "όροι", με χαραγμένο πάνω τους το δανειστικό συμβόλαιο, τα οποία "φυτεύονταν" αναγκαστικά στα ενυπόθηκα κτήματα, τότε οι δανειστές είχαν δικαίωμα να συλλάβουν και να πουλήσουν ως δούλους τους χρεώστες! Η "σεισάχθεια" που επέβαλε ο Σόλων, δηλαδή το ολοκληρωτικό σβήσιμο των χρεών, σημαίνει ως λέξη ακριβώς την απόσειση από τη γη (και από τους ώμους των χρεωστών) του ασήκωτου βάρους (άχθους) των "όρων".

Η επίσημη Ιστορία μας λέει ότι ο αριστοκράτης Σόλων, ποιητής, πολεμιστής και σοφός, "έπεισε" με το κύρος του τους πλούσιους Αθηναίους της τάξης των Ευπατριδών να "χαρίσουν" τα χρέη στους αγρότες και στους άλλους. Πώς τους "έπεισε" όμως και με ποια επιχειρήματα, η Ιστορία δεν μας το λέει. Ενώ από την ιστορική μας πείρα γνωρίζουμε καλά ότι κάτι τέτοιο απλώς δεν γίνεται. Καμία άρχουσα τάξη δεν παραιτήθηκε ποτέ από τα προνόμιά της με τη θέλησή της, χωρίς να εξαναγκαστεί σε αυτό. Κάπως διαφορετικά πρέπει να συνέβησαν τα πράγματα.

Η αρχαιολογία μπορεί ίσως να μας βοηθήσει να ανασυστήσουμε τα γεγονότα. Μιλήσαμε για τους "όρους", τα μεγάλα μαρμάρινα αγκωνάρια που "φύτευαν" οι δανειστές στα υποθηκευμένα κτήματα και ήταν τα "συμβόλαια", τρόπον τινά, των δανειστικών συμβάσεων, με χαραγμένους επάνω τους όρους τους, εξ ου και η ονομασία τους. Γύρω από τους "όρους" της εποχής του Σόλωνα υπάρχει όμως ένα αίνιγμα αρχαιολογικό: δεν βρέθηκε σε ανασκαφές πουθενά, σε κανένα μέρος της Αττικής, το παραμικρό ίχνος τους. Αντίθετα με "όρους" νεότερων εποχών (το καθεστώς τους επανερχόταν στα διάφορα "σκαμπανεβάσματα" της Δημοκρατίας), που έχουν βρεθεί σε αφθονία. Οι αυθεντικοί όροι, της εποχής του Σόλωνα, δεν χρησιμοποιήθηκαν καν ως οικοδομικό υλικό σε μεταγενέστερα κτίσματα, όπως θα ήταν φυσικό. Και αυτό δεν μπορεί παρά να σημαίνει ότι καταστράφηκαν συστηματικά ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα.

Πώς όμως έγινε αυτό και πότε ακριβώς; Δύο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Είτε ότι τους κατέστρεψαν οι Αθηναίοι από μίσος για το απεχθές αυτό σύμβολο της δουλείας αμέσως μετά το σβήσιμο των χρεών είτε ότι φρόντισαν για την  "εξαφάνισή" τους ήδη πριν γίνει αυτό. Κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με πραξικοπηματική, άμεση, μονομερή κατάργηση των χρεών στην πράξη, de facto. Θα ήταν μια επανάσταση. Σαν να σχίζουν ή να καίνε οι δανειολήπτες πανηγυρικά τα συμβόλαια των δανείων, δηλώνοντας έτσι ότι δεν τα αναγνωρίζουν! Τι άραγε από τα δύο συνέβη; Λαβαίνοντας υπόψη την κατάσταση στάσης που επικρατούσε τότε στην Αθήνα, μπορούμε να θεωρήσουμε ως πιθανότερο το δεύτερο.

Ιστορικές μαρτυρίες δεν έχουμε ότι συνέβη όντως το δεύτερο. Ας προσπαθήσουμε όμως να ανασυστήσουμε με τη φαντασία μας τη σκηνή: την προηγούμενη ακριβώς της ημέρας "εκτέλεσης", που είχε οριστεί για να συλληφθούν οι χρεώστες και να οδηγηθούν δέσμιοι στο σκλαβοπάζαρο, αρχίζει, νύχτα, να συγκεντρώνεται ο κόσμος στα ενυπόθηκα κτήματα. Πάνε από κτήμα σε κτήμα, φορτώνουν όλοι μαζί επάνω σε βοϊδάμαξες τούς αλλιώς ασήκωτους "όρους" και τους μεταφέρουν στα αμέτρητα ασβεστοκάμινα της Αττικής, που από νωρίς ανάβουν όλα "φουλ". Ώς το πρωί δεν έχει μείνει τίποτα να βαραίνει τη γη, που είναι πια τελείως ελεύθερη, και όταν φτάνουν οι εκτελεστές με τα πιστά τους όργανα βρίσκουν εκεί να τους περιμένει ένας ένοπλος, αποφασισμένος λαός. Ο Σόλων, ήδη "μιλημένος", αν ο ίδιος δεν είχε οργανώσει το όλο πράγμα, είναι επίσης εκεί, παρών. Με το κύρος του μπαίνει στη μέση και απευθύνεται στους δανειστές ώστε να δεχτούν το γεγονός ως τετελεσμένο και "για να μη χυθεί αίμα".

Έτσι ή κάπως έτσι είναι αρκετά πιθανόν να έγιναν τα πράγματα. Ο Σόλων ορίζεται επιδιαιτητής και από τα δύο μέρη. Η επίσημη "άφεση" των χρεών θα ανακοινωθεί από τον ίδιο σε λίγες μέρες, μαζί με τα άλλα μέτρα που θα λάβει, όπως η άμεση απελευθέρωση όσων είχαν πουληθεί ως δούλοι, η κατάργηση του "επί σώματι δανείζεσθαι" κ.ά. Έτσι μόνο γίνονται (ή ξαναγίνονται) οι "Σεισάχθειες".