ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗΣ *

   
   

   Καλησπέρα σε όλους. Το σημερινό θέμα της συζήτησής μας είναι το "καθεστώς έκτακτης ανάγκης" ή "κατάσταση εξαίρεσης", σε μία προσπάθεια νοηματοδότησης για αυτό το οποίο συμβαίνει σήμερα στην χώρα μας. Πριν όμως ξεκινήσουμε είναι απαραίτητο να πούμε δυο λόγια για την οικονομία.

  

 Και είναι απαραίτητο γιατί θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν η κρίση που ζούμε είναι ένα νόμισμα, τότε η μια πλευρά του είναι η οικονομία και η άλλη είναι η πολιτική. Μιλώντας για κρίσεις και γυρίζοντας στο 1929 θα δούμε ότι τότε το αποτέλεσμα των αντιφάσεων της οικονομίας της αγοράς ήταν αντιμετωπίσιμο μέσω κευνσιανών πολιτικών, δηλαδή πολιτικών ενίσχυσης των κοινωνικών δαπανών και η λύση που δόθηκε ήταν αποτελεσματική. Το 1970 όμως, που κάποιοι οικονομολόγοι θεωρούν ότι η σημερινή κρίση έρχεται κατευθείαν από εκεί, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Και αυτό γιατί είχε συντελεστεί ήδη η λεγόμενη Γ’ βιομηχανική επανάσταση, η υπεραυτοματοποίηση της παραγωγής, και η ανεργία ήταν πλέον δομική και μη αντιμετωπίσιμη με κοινωνικές πολιτικές. Το κεφάλαιο στην αέναη προσπάθειά του να αναπαραχθεί και να πολλαπλασιαστεί μετατράπηκε σε χρηματοπιστωτικό και άρα σε πλασματικό κεφάλαιο που πλέον δεν επενδυόταν στην πραγματική οικονομία-παραγωγή και αυτό το οποίο ζούμε σήμερα δεν είναι κάτι άλλο από αυτή ακριβώς την φούσκα που έσκασε. Δεν θα επεκταθούμε παραπάνω και οποιαδήποτε θέματα θελήσετε θα τα συζητήσουμε στο τέλος. Όμως το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι στην οικονομική της πλευρά η κρίση είναι συστημική και δομική, γι’ αυτό και πολύ δύσκολη στο ξεπέρασμά της, εξού και οι κραυγές των νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων ότι ο Κέυνς δεν ανασταίνεται, υπονοώντας, να μην περιμένετε τίποτα λιγότερο από σκληρή λιτότητα. Επίσης κατανοούμε ότι μας παρουσιάζεται μια συνεχής κανονικότητα και πορεία της οικονομίας σαν έκτακτο γεγονός για να έρθει σε αυτό ακριβώς το σημείο η πολιτική, με την επιβαλλόμενη κατάσταση εξαίρεσης, να χρησιμοποιήσει την κρίση ως μια μορφή διακυβέρνησης.

  

  Η κατάσταση εξαίρεσης λοιπόν αντλεί την καταγωγή της από το ρωμαϊκό δίκαιο και τον όρο exceptio, κάτι το οποίο αποδεικνύει και πάλι την ιστορική συνέχειά της και όχι την υποτιθέμενη έκτακτη παρουσία της τα τελευταία χρόνια. Εκείνος που ανέλυσε πρώτος και σύνδεσε το δικαίωμα της εξουσίας να επιβάλει το καθεστώς έκτακτης ανάγκης όταν αυτή βλέπει ότι απειλείται και όταν το κρίνει αναγκαίο, ήταν ο Carl Schmit με την περίφημη φράση του: «Κυρίαρχος είναι όποιος αποφασίζει για την κατάσταση εξαίρεσης». Όλα αυτά βέβαια διατυπωμένα κατά την δημοκρατία της Βαϊμάρης που τώρα τελευταία στην χώρα μας γίνεται μια μεγάλη συζήτηση κυρίως για τις ομοιότητες μ’αυτήν, με δεδομένα την άνοδο της ακροδεξιάς και το ενδεχόμενο εκτροπής, αν και οι διαφορές ίσως σήμερα να είναι περισσότερες. Όπως και να έχει η ιστορική συνέχεια και εξέλιξη της κατάστασης εξαίρεσης αποδεικνύεται από πλείστα παραδείγματα και σαν ένα από αυτά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την κήρυξη πολέμου κατά της τρομοκρατίας από τις ΗΠΑ μετά την επίθεση στην Ν.Υόρκη, με μία σειρά από συγκεκριμένα μέτρα τα οποία κάποια, όπως το Γκουαντάναμο, υπάρχουν μέχρι σήμερα και θα υπάρχουν μάλλον για πολλά χρόνια ακόμη.  

  Στο ερώτημα λοιπόν τι είναι η κατάσταση εξαίρεσης θα λέγαμε ότι είναι μια τεχνική διακυβέρνησης με συνέχεια και συνέπεια και όχι ένα έκτακτο μέτρο. Όπως σωστά ειπώθηκε είναι μια διαρκής προσωρινότητα, μια κατάσταση που έχει μετατραπεί ουσιαστικά σε κανόνα και που έχει φυσικοποιηθεί. Η Χάνα Άρεντ στο βιβλίο της «Ο Άϊχμαν στην Ιερουσαλήμ» μίλησε για την κοινοτοπία του κακού θέλοντας να μας προειδοποιήσει  για το πώς το κακό μπορεί να γίνει ο κανόνας στην ζωή των ανθρώπων και να παρουσιάζεται η φρίκη σαν κάτι το φυσιολογικό, παύοντας να προκαλεί οποιοδήποτε αίσθημα στους ανθρώπους. Αυτός είναι και ο μεγαλύτερος κίνδυνος με το καθεστώς έκτακτης ανάγκης, δηλ.η μετατροπή του σε κανονικότητα στις συνειδήσεις των ανθρώπων, ενώ για τις τεχνικές που χρησιμοποιεί θα αναφερθούμε παρακάτω. Σε μια τέτοια κατάσταση λοιπόν έχουμε ως κύριο χαρακτηριστικό την μερική ή ολική αναστολή των εργασιακών, οικονομικών, κοινωνικών ή και άλλων δικαιωμάτων. Έτσι κι αλλιώς η κυριαρχία πάντα είχε το προνόμιο στον ορισμό των δικαιωμάτων  και στο διαχωρισμό τους στο δίπολο Πολίτης – Άνθρωπος ως πρώτο και καθοριστικό βήμα για την εξαίρεση. Εδώ αξίζει να πούμε ότι η μερική αναστολή των δικαιωμάτων οδηγεί στην κατακερματισμένη κοινωνία, με τους γνωστούς αυτοματισμούς, ενώ η ολική τους αναστολή οδηγεί στον κατακερματισμό του ατόμου και ουσιαστικά στην διάλυσή του. Η μέθοδος που χρησιμοποιείται δεν είναι άλλη από την μαζική παραγωγή νόμων με έναν καταιγισμό από Διατάγματα, Υπουργικές αποφάσεις και τις περίφημες πλέον Πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, που κύριο σκοπό έχουν σήμερα το γκρέμισμα του κοινωνικού κράτους, ακόμη και αυτού του ελάχιστου που ονομάζουμε "δίχτυ ασφαλείας" και προσέφερε κάποιες ασφαλιστικές δικλείδες  διαβίωσης.

  Το κατεξοχήν πεδίο εφαρμογής της κατάστασης εξαίρεσης και ουσιώδες για τον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων κυριαρχίας και εκμετάλλευσης δεν είναι άλλο από τον κόσμο της εργασίας. Εδώ η επίθεση είναι σχεδόν ολοκληρωτική και η κατάργηση δικαιωμάτων που κατακτήθηκαν πριν πάνω από έναν αιώνα με σκληρούς και αιματηρούς αγώνες, μας γυρίζει πολύ πίσω σε σκοτεινές και βάρβαρες εποχές. Η απορύθμιση της εργασίας, που κάποιοι πολιτικοί μάλιστα περηφανεύονται γι’αυτήν, έχει οδηγήσει στα γνωστά σε όλους μας θέματα της απλήρωτης εργασίας, της ανασφάλιστης, της ημιαπασχόλησης, της απλήρωτης υπερωριακής, το λουκέτο για τις μικρές επιχειρήσεις και η διευκόλυνση σε απολύσεις για τις μεγάλες, αλλά πλέον και στον τομέα του δημοσίου με το κλείσιμο οργανισμών με μια υπογραφή και πολλά ακόμη. Φυσικά η κυριαρχία προσπαθεί να το διαχειρισθεί όλο αυτό σε ένα επικοινωνιακό επίπεδο χρησιμοποιώντας νέους ευφημισμούς για όλα αυτά τα απάνθρωπα που συμβαίνουν και μιλάει για κινητικότητα, για εξορθολογισμό ή για την νέα μανία να τα βαφτίζει όλα μεταρρύθμιση. Το αποτέλεσμα βέβαια όχι μόνο δεν αλλάζει αλλά οδηγεί σε κάτι χειρότερο που είναι η αδυναμία ουσιαστικής αντίστασης. Ο ιδιωτικός τομέας βέβαια πάντα ήταν απροστάτευτος, οι απεργίες κηρύσσονται σε χρόνο dt παράνομες ή και καταχρηστικές, απεργοί επιστρατεύονται βλέποντας την τελευταία τριετία τόσες επιστρατεύσεις όσες δεν είδαμε τα προηγούμενα 30 χρόνια, ολόκληρες επαγγελματικές ομάδες κατασυκοφαντούνται από τα ΜΜΕ όταν έρθει η σειρά τους μια και ακολουθείται η μέθοδος της σαλαμοποίησης, νόμοι ψηφίζονται για περιορισμό των διαδηλώσεων. Επίσης θα ήθελα να αναφερθώ και σ’αυτά τα μέτρα που λαμβάνονται όταν έχουν προγραμματισθεί συγκεντρώσεις στην πλατεία Συντάγματος ή στην Αριστοτέλους και σε άλλες μεγάλες πόλεις, με το κλείσιμο των σταθμών του Μετρό και άλλα εμπόδια, ή με τις ομαδικές προληπτικές προσαγωγές, που προσωπικά αντιλαμβάνομαι να έρχονται απ’ ευθείας από τον Δεκέμβρη του 44΄ στην Αθήνα με τα μέτρα που λαμβάνονταν της μέχρι χθές συνεργαζόμενης με τους Ναζί, χωροφυλακής και φυσικά πλέον με την βοήθεια των Βρετανικών δυνάμεων.  

  Γυρίζοντας τώρα στην έννοια της κατάστασης εξαίρεσης θα σταθούμε σε μία φράση του Giorgio Agamben, του μεγάλου ιταλού φιλοσόφου, ο οποίος την χαρακτήρισε:  «κατώφλι της απροσδιοριστίας ανάμεσα στην δημοκρατία και την απολυταρχία». Έτσι θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε πολλά από τα γνωρίσματα αυτής της κατάστασης, νοούμενη ως πέρασμα στην απολυταρχία, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η αυτοεξαίρεση της εξουσίας από τον σεβασμό στους ίδιους τους νόμους του κράτους και του Συντάγματος. Εδώ τα παραδείγματα που μπορούμε να αναφέρουμε είναι πολλά όπως το πλήθος των πολεοδομικών και δασικών νόμων που παραβιάζονται από την εξόρυξη χρυσού στις Σκουριές, αλλά το ΣΤΕ να αναφέρει στις αποφάσεις του, που επιτρέπουν την συνέχιση των εργασιών, τις ειδικές συνθήκες που επικρατούν στην χώρα, ή όταν το ίδιο ΣΤΕ  αποφασίζει ότι το χαράτσι είναι παράνομο να εισπράττεται από την ΔΕΗ ο υπουργός να δίνει εντολή για συνέχιση της είσπραξης. Έχουμε φτάσει στο σημείο να ακούμε και απίστευτες δικαιολογίες για την παραβίαση του Συντάγματος, όπως ότι η τήρησή του θα καθυστερούσε πολύ την ψήφιση νόμων, νόμων που φυσικά  στέλνουν στον καιάδα χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Άλλά φυσικά το παραπάνω θέμα επιβεβαιώνεται με τον καλύτερο τρόπο από τις εκατοντάδες καταδικαστικές αποφάσεις που έχει η Ελλάδα από τα διεθνή δικαστήρια κυρίως για παραβίαση δικαιωμάτων. Άρα βλέπουμε το κράτος να μεταμορφώνεται στον μεγαλύτερο παραβάτη-άνομο χωρίς φυσικά να ακούσουμε το παραμικρό από μεγαλοδημοσιογράφους που σε άλλες περιπτώσεις κραυγάζουν για την τήρηση του νόμου και της τάξης. Το βασικό επιχείρημα της κάθε κυβέρνησης για όλα τα  παραπάνω συνοψίζεται στο ότι η ανάγκη νόμους δεν γνωρίζει και ότι η ανάγκη αποτελεί βασική πηγή νόμου. Ο Agamben πάλι έρχεται να μας πεί ότι τέτοιες θέσεις είναι εσφαλμένες μια και (στ)η κατάσταση εξαίρεσης είναι ένας κενός χώρος δικαίου, μια ζώνη ανομίας. Επομένως έχουμε μια κατάσταση επιβολής του νόμου μέσω της απουσίας του και έτσι δημιουργείται διάσταση ανάμεσα στο δίκαιο και στην ζωή. Αυτή είναι πιστεύω και μια ικανοποιητική απάντηση στον φίλο που μου ζήτησε να δώσουμε έναν νέο ορισμό στο δίκαιο και φυσικά μπορούμε όλοι να τοποθετηθούμε στο τέλος πάνω σ’αυτό.

  Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της κατάστασης εξαίρεσης είναι η κατάργηση της διάκρισης των εξουσιών. Ο πρώτος που είχε επεξεργασθεί την σημασία που είχε αυτή η διάκριση ήταν φυσικά ο Μοντεσκιέ ο οποίος και διατύπωσε το: «Δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία οποιασδήποτε μορφής αν το ίδιο σώμα ασκεί και τις τρείς εξουσίες». Φυσικά ανεξάρτητα από τις πολιτικές πεποιθήσεις του καθένα μας, εδώ αναγνωρίζουμε ακριβώς την ανάγκη που λέει ότι η εξουσία πρέπει να ελέγχεται από μια άλλη εξουσία. Τι βλέπουμε όμως πραγματικά να συμβαίνει σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης, αλλά και όχι μόνο? Μία εξουσία, η εκτελεστική εξουσία, η κυβέρνηση ουσιαστικά, αντικαθιστά τις άλλες δύο, την νομοθετική και την δικαστική. Όλοι εξάλλου γνωρίζουμε ότι στα ανώτερα κλιμάκια των δικαστών, αλλά και στα σώματα ασφαλείας και παντού στον κρατικό μηχανισμό, οι τοποθετήσεις γίνονται με πολιτικά κριτήρια. Και για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι θα λέγαμε όχι απλά η κυβέρνηση αλλά μια πολύ μικρή ομάδα περί του πρωθυπουργού είναι αυτή που αποφασίζει και φυσικά η οικονομική ελίτ, ντόπια και διεθνής, που δίνει τις εντολές. Προχθές μόλις ο τοπικός βουλευτής της κυβέρνησης δήλωσε ξεκάθαρα ότι θα ψηφίσει το νόμο για τις απολύσεις των καθηγητών. Και πως αλλιώς θα γινόταν όταν το παράδειγμα του αριβισμού εξακολουθεί να υπερισχύει στα πολιτικά κλιμάκια από οποιεσδήποτε ενοχλητικές ανθρωπιστικές αξίες. Από κοντά και η τέταρτη εξουσία τα ΜΜΕ να συμπληρώνουν ιδανικά  την ιδεολογική και ψυχολογική διαχείριση, όπως θα δούμε παρακάτω, που είναι απαραίτητη σε κάθε καθεστώς έκτακτης ανάγκης. Αυτό όμως δεν είναι δημοκρατία, είναι όντως ολιγαρχία-απολυταρχία και σύμφωνα και με τον Μοντεσκιέ δεν είναι σε καμία περίπτωση ελευθερία.

  Φίλες και φίλοι θα εμβαθύνουμε λίγο ακόμη στις τεχνικές που χρησιμοποιούνται στην κατάσταση εξαίρεσης και θα περάσουμε στις δικές σας θέσεις και ερωτήσεις. Ο βασικότερος μηχανισμός και η πιο ουσιώδης τεχνική της, είναι αυτό που αποκαλούμε βιοπολιτική. Ο εμπνευστής του όρου αυτού δεν είναι άλλος από τον Μ.Foucault και σύμφωνα με τα λόγια του ιδίου: «αναφέρεται σ’αυτήν την πολύ ειδική εξουσία που έχει ως στόχο της τον πληθυσμό, ως κυριότερη μορφή γνώσης την πολιτική οικονομία και ως ουσιώδεις τεχνικές της τους μηχανισμούς ασφαλείας». Το διακύβευμα εδώ στην ουσία είναι όχι μόνο η οικονομία της αγοράς αλλά και η οικονομία του αισθήματος, όχι μόνο η αναδιανομή του κεφαλαίου αλλά και η αναδιευθέτηση της ίδιας της ζωής των ανθρώπων. Στην βιοπολιτική πλέον περνάμε από την πειθαρχία στον έλεγχο, σε έναν έλεγχο όμως που συντελείται μέσω της συγκρότησης του υποκειμένου. Ουσιαστικά μιλάμε για τους ίδιους μηχανισμούς που συντελείται η εσωτερίκευση της αντικειμενικότητας, η αλλοτρίωση του ατόμου, ή με απλά λόγια όταν βάζουμε μέσα μας τον κανόνα αυτοπειθαρχώντας στις νόρμες (και όχι μόνο στους νόμους) της εξουσίας. Σ’αυτό το σημείο βέβαια η εξουσία εκτείνεται πέρα από την κυριαρχία, που πάντα στην ιστορία είχε το δικαίωμα της ζωής και του θανάτου, και ενσωματώνεται με την βιοπολιτική όπου το πεδίο είναι η σχέση νόρμας και ζωής. Έτσι φτάνουμε στην “γυμνή ζωή” όπου ορίζεται ποια ζωή ή ποια μορφή ζωής λογίζεται ως αξιοβίωτη και ποια όχι. (Α.Αθανασίου). Αυτό ίσως αποτελεί και μια απάντηση στο τραγικό φαινόμενο με τις αυτοκτονίες στην χώρα μας όταν λάβουμε υπόψη για παράδειγμα τις πολιτικές των περικοπών φαρμάκων σε ασθενείς ή  πολιτικών αύξησης της ανεργίας με ανάπτυξη παράλληλων μηχανισμών ενοχοποίησης. Ίσως αποτελεί και μια απάντηση στο ερώτημα γιατί δεν αντιδρά ο κόσμος σε όλα αυτά που συμβαίνουν σήμερα. Όλα αυτά που αναφέραμε τα υπηρετεί με συνέπεια ο σημερινός πολιτικός λόγος ο οποίος φοράει διάφορους μανδύες και μεταμορφώνεται σε ποιμαντικό, σωτηριολογικό ή απλά συναισθηματικό. Παρατηρώντας οποιαδήποτε στιγμή έναν πολιτικό να μιλάει εκείνο που θα δούμε είναι αυτό που λέει κάπου ο Μαρκούζε, ότι απευθύνεται αποκλειστικά στην ψυχή των ανθρώπων και στην ελευθερία αυτής. Κι αυτό γίνεται πολύ απλά γιατί κανένας πολιτικός δεν μπορεί να κάνει τίποτα απολύτως για την ελευθερία του σώματος και για την απαλλαγή του από τα βάσανα. Το σώμα μπορεί να παραμένει κατεξοχήν πεδίο άσκησης πολιτικής από την κυριαρχία, να προσδιορίζεται ως έμφυλο, φυλετικό, ξένο, ασθενές κ.α., αλλά η ελευθερία και η ευτυχία του είναι πέρα από κάθε πολιτική πρακτική της εξουσίας στο σημερινό οικονομικό, κοινωνικό πλαίσιο.

  Στο ερώτημα τώρα του τι κάνουμε, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω που παραπέμπουν σε μια δυστοπία,   και ακόμη αυτό που είπαμε στην αρχή για το πολύ δύσκολο ξεπέρασμα της κρίσης στην οικονομία, η απάντησή μας είναι λοιπόν αυτή εδώ ακριβώς η γιορτή μας. Από το παράδειγμα πως ένας άλλος τρόπος ζωής είναι εφικτός, της αυτοοργάνωσης, του εθελοντισμού, της αλληλεγγύης, της αλληλοβοήθειας, της συνεργατικότητας με ισότιμους και ελεύθερους όρους, όπως δηλαδή στήθηκε και δούλεψε αυτή η γιορτή, μέχρι την αυτομόρφωση και αυτοτελειοποίηση της προσωπικότητας του ανθρώπου,  που περιλαμβάνει από το πολύ όμορφο εργαστήρι νωρίτερα της Αγγέλας για την κατασκευή σαπουνιού, μέχρι αυτήν εδώ, θέλω να πιστεύω ενδιαφέρουσα, συζήτησή μας. Σας ευχαριστώ.

                                                                        ΔΟΪΡΑΝΗ, ΙΟΥΛΙΟΣ 2013.

                                                            ΟΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΚΙΛΚΙΣ

* (Εισήγηση για τη σχετική συζήτηση της 14/7/2013 στα πλαίσια της 2ης γιορτής λίμνης Δοϊράνης)