Ρωτήστε
κάποιον να σας πει τι είναι ο σοσιαλισμός. Αν είναι ειλικρινής άνθρωπος
θα σας πει πως δεν έχει ιδέα. Διότι η πιο κοντινή και ολοκληρωμένη
περιγραφή που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτόν, έχει περισσότερες
ομοιότητες με την βιβλική εδέμ, τον παράδεισο του ενκιντού και τις
υπόλοιπες περιγραφές των μύθων της μεσοποταμίας, παρά με κάτι που να
αφορά τον κόσμο που ζούμε.
Ακόμα και οι ελλειπτικές περιγραφές για έναν κόσμο όπου τα αγαθά θα ανήκουν σε όλους και ο καθένας θα παίρνει “ό,τι έχει ανάγκη” αφορούν περισσότερο σε ένα μεταφυσικό όραμα παρά σε κάτι που μπορούμε να φανταστούμε ότι μπορεί να υπάρξει με βάση τον κόσμο που ζούμε. Γιατί? Μα διότι η παραπάνω φράση υπονοεί πως όλα τα αγαθά είναι ελεύθερα όπως ο αέρας που αναπνέουμε. Όσον αφορά τον αέρα, πράγματι ο καθένας παίρνει όσο έχει ανάγκη. Αλλά μέχρι να φτιάξουμε άπειρα ipad προκειμένου να παίρνει ο καθένας όσα έχει ανάγκη, δύσκολα η παραπάνω φράση θα αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα.
Εκεί λοιπόν οι περισσότεροι που προσπαθούν να υπερασπιστούν τον σοσιαλισμό, λένε το αυτονόητο, πως μια σοσιαλιστική κοινωνία δεν έχει κανένα λόγο να είναι μια καταναλωτική κοινωνία. Και πράγματι ο καταναλωτισμός δεν είναι ακριβώς καμιά ιδιαιτέρως ικανοποιητική φιλοσοφική στάση ζωής, κάτι που ακόμα και οι πιο αγράμματες μπίμπο του sex and the city μπορούν να νιώσουν μέσα στην καταθλιπτική μετα-shopping μελαγχολία τους. Όμως αυτή η αδυναμία του καταναλωτισμού να ικανοποιήσει την ανθρώπινη ανάγκη για ευτυχία, δεν μας λύνει το πρόβλημα. Διότι πως γίνεται μια κατά βάση υλιστική θεώρηση του κόσμου, να μας λέει πως πρώτα οι άνθρωποι πρέπει να αλλάξουν συνείδηση και μετά αυτό να αντικατοπτριστεί στον υλικό κόσμο? Δηλαδή πρώτα οι άνθρωποι θα πρέπει να αποκηρύξουν τον καταναλωτισμό και να αποκτήσουν μια άλλη συνείδηση και μετά ο κόσμος θα αλλάξει. Πρόκειται για μια ύποπτα ιδεαλιστική θέση.
Το τέλος της ιστορίας
Ο βασικός λόγος που υπάρχει αυτό το διπλό πρόβλημα (ο κόσμος θα αλλάξει, μόνο όταν αλλάξουν οι άνθρωποι, αλλά οι άνθρωποι θα αλλάξουν μόνο όταν αλλάξει ο κόσμος), βρίσκεται στη βάση του σοσιαλιστικού οράματος που είναι εξίσου μεταφυσικά σαθρό. Ο κομουνισμός (το τελευταίο και καλά στάδιο του σοσιαλισμού) είναι στην ουσία ένα τέλος της ιστορίας. Η ιστορία θα τελειώσει διότι δεν θα υπάρχει καμία άλλη ανάγκη για αλλαγή. Η ανθρωπότητα θα έχει φτάσει στο ζενίθ της. Μια παλιά χεγκελική ιδέα που ο φουκογιάμα ήταν αρκετά ηλίθιος για να αποφασίσει πως αυτό το χεγκελικό ιδεώδες αντικατοπτριζόταν στην κυριαρχία του φιλελευθερισμού και της δυτικής δημοκρατίας μετά το 1989. Ο μαρξ από την άλλη, όντας πολλά κιλά πιο έξυπνος, το άφησε στο φλου. Ναι ο σοσιαλισμός είναι ένα τέλος της ιστορίας, αλλά δεν είμαι και αρκετά χαζός για να το περιγράψω κιόλας.
Ήταν όμως αρκετά “χαζός” για να θεωρήσει πως είχε ανακαλύψει την κοινωνική μηχανική εκείνη που θα μας οδηγήσει εκεί. Για την ακρίβεια δεν ήταν χαζός, ήταν απλά παιδί της εποχής του και σαν τέτοιο πίστευε πως υπάρχουν νόμοι που ορίζουν την ιστορία ακριβώς όπως υπήρχαν νόμοι που όριζαν τη φυσική. Και το μόνο που πρέπει να κάνουμε είναι να τους ανακαλύψουμε. Δυστυχώς για εμάς, ο μαρξ έγινε κάλτ και απέκτησε μια αύρα προφήτη με αποτέλεσμα τα κείμενά του να διαβάζονται λίγο πολύ όπως και η καινή διαθήκη. Οι φράσεις του έγιναν μαγικές (και κατά συνέπεια α-ιστορικές) και τα περίφημα ξεκατινιάσματά του (δεν ήταν ένας άνθρωπος που θα ήθελες να σε βάλει στο στόμα του), αποστάγματα αιώνιας σοφίας. Σε αυτό το καλτ βοήθησε πάρα πολύ και το σοβιετικό καθεστώς που πολύ το βόλευε να υπάρχει μια αυθεντία πάνω στην ερμηνεία των γραφών, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που η αγία έδρα της ρώμης θεωρούσε πως είχε την ίδια αυθεντία για την ερμηνεία του χριστιανισμού.
Και σε αυτό την μεσιανοποίηση του γλυκύτατου τεμπελόσκυλου βοήθησε και ο θετικισμός των κειμένων του. Από τη στιγμή που η ιστορία διέπεται από νόμους, δεν γίνεται να υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες πάνω στο ίδιο πράγμα. Μόνο μία ερμηνεία είναι η σωστή.
Η ειρωνεία της ιστορίας
Η μεγαλύτερη πλάκα λοιπόν με τις προφητείες του μαρξούκου είναι πως αυτές του βγήκαν εντελώς λάθος. Σύμφωνα με την κοινωνική μηχανική του, ο καπιταλισμός είναι απλά ένα ενδιάμεσο στάδιο πριν τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Και σαν σκαλοπατάκια μιας δαρβινικής εξέλιξης (και προόδου), η ανθρώπινη κοινωνία θα προχωρήσει από το ένα στάδιο στο επόμενο μέχρι να φτάσει στο ιδεατό τέλος της ιστορίας
Κι επειδή στη μετά το 1848 ευρώπη δεν υπήρχε ιδιαίτερος χώρος για αισιοδοξία πάνω στην απελευθέρωση των μαζών (οι οποίες μόλις είχαν χάσει), η παρισινή κομούνα φάνταζε ως τον μοναδικό τρόπο έτσι ώστε οι ανυπόμονες μάζες να κατακτήσουν αυτόν τον δρόμο προς την εδέμ. Όμως όπως όλοι γνωρίζουμε η παρισινή κομμούνα δεν τα πήγε και τόσο καλά. Και σε πείσμα των προβλέψεών του, οι ιδέες του βρήκαν απήχηση και εφαρμογή στο τελευταίο σημείο που ο ίδιος θα περίμενε: στον προ-καπιταλιστικό κόσμο.
Η οκτωβριανή επανάσταση ήταν ένας μεγάλος λεκές πάνω στους μαρξιανούς νόμους της ιστορίας. Διότι η αλλαγή δεν ήλθε ως αποτέλεσμα των αντιφάσεων του καπιταλισμού, καθώς καπιταλισμός στην ρωσία του 1917 δεν υπήρχε. Ίσα ίσα η απολυταρχική ρωσία αποτελούσε τον μεγάλο φόβο του μαρξ, άλλο ένα σύμπτωμα της εποχής του. Βλέποντας τον ρόλο των ρώσων στην άνοιξη των λαών του 1848, κανείς δεν μπορούσε να κατηγορήσει τους προοδευτικούς διανοούμενους της εποχής για τη ρωσοφοβία τους.
Γιαυτό και η αρχική φαντασίωση των μπολσεβίκων δεν ήταν να φέρουν τον σοσιαλισμό στη ρωσία (που δεν πληρούσε κανένα κριτήριο), αλλά να βαδίσουν προς την “απελευθέρωση” του βερολίνου και της υπόλοιπης καπιταλιστικά ανεπτυγμένης δυτικής ευρώπης. Δυστυχώς για τους ίδιους οι πολωνοί τους σταμάτησαν. Στην ουσία η μεταφορά της επανάστασης δια της βίας και σε άλλες χώρες, είναι πολύ αμφίβολο κατά πόσο θα λειτουργούσε θετικά. Το ίδιο είχαν προσπαθήσει να κάνουν και οι γάλλοι με τη γαλλική επανάσταση και τον ναπολέοντα, αλλά τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας βίαιου εκδημοκρατισμού δεν ήταν τόσο ενθαρρυντικά.
Σημασία έχει πάντως πως η επανάσταση στη ρωσία ήταν μια ένδειξη πως οι μαρξιανοί νόμοι της ιστορίας είχαν κάποια μικρά bug. Και η επιτυχία παρόμοιων επαναστάσεων σε ολόκληρο τον τρίτο κόσμο αργότερα, έδειξε πως σε αντίθεση με την μαρξιανή φαντασίωση, η επανάσταση ήρθε σχεδόν οπουδήποτε αλλού, πέρα από την καπιταλιστικά ανεπτυγμένη δύση καταστρέφοντας μια και καλή την προβληματική έπαρση περί νόμων της ιστορικής εξέλιξης.
Θα μου πείτε ποιο είναι το κακό σε όλη αυτή την ιστορική ρετροσπεκτίβα που μας έκανες και για ποιο λόγο θα έπρεπε να μας ενδιαφέρει? Ε λοιπόν το βασικότερο κακό είναι πως τα ιστορικά παραδείγματα οργάνωσης του “σοσιαλισμού” ήταν τόσο μακριά από την κουλτούρα και τις ιστορικές πρακτικές της δύσης (και από την ίδια την φαντασίωση του σοσιαλισμού), που είναι πολύ δύσκολο να τα ενστερνιστούμε. Κι έτσι εμείς σήμερα έχουμε μείνει από τη μία με μια αδιόρατη χιλιαστική φαντασίωση ενός παραδείσου και από την άλλη με ένα ιστορικό παράδειγμα σοσιαλισμού που -πέρα από την προπαγάνδα των δυτικών- πολύ λίγα έχει να αντιτάξει ως προς την απελευθέρωση και τη χειραφέτηση του ανθρώπου, πόσο μάλλον ως προς την ακύρωση της αλλοτρίωσης που ο καπιταλισμός έφερε.
Διότι ακόμη κι αν τα 5ετή προγράμματα του στάλιν μπορούν να θεωρηθούν μια επιτυχία ως προς την μετατροπή μιας σχεδόν φεουδαρχικής προκαπιταλιστικής οικονομίας, σε μια μοντέρνα βιομηχανική οικονομία που μάλιστα κατάφερε να κερδίσει στρατιωτικά την πιο προηγμένη βιομηχανικά οικονομία της εποχής της (δηλαδή τη γερμανία), σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν σοσιαλιστικά ή ουμανιστικά πρότυπα οργάνωσης. Η τυφλή συστηματική εξόντωση όλων όσων βαφτίζονταν “ταξικοί εχθροί” μέσω της τρομοκρατικής βίας δεν είναι ακριβώς μέσα στις χιλιαστικές φαντασιώσεις κανενός παραδείσου. Πόσο μάλλον που το αποτέλεσμα αυτών των “αναγκαίων” εκκαθαρίσεων δεν ήταν ένας παράδεισος, αλλά μια τρομοκρατημένη κοινωνία που έκανε τα πάντα για να σαμποτάρει μια δικτατορική γραφειοκρατία που αποτελούσε μέρος της (τι περίεργο εε?).
Γι’ αυτό και παρά την πολύ βαθιά κρίση του καπιταλισμού που βιώνουμε εδώ και 5 χρόνια, παρά την υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου μεγάλων κομματιών του πληθυσμού στις χώρες που η κρίση έχει ακουμπήσει για τα καλά, και παρά την πλήρη έλλειψη συστημικής προοπτικής εξόδου από αυτή την κρίση, το αριστερό σοσιαλιστικό όραμα παραμένει στην καλύτερη περίπτωση αποσβολωμένο από τις εξελίξεις. Κι όπως περιγράφω τόση ώρα τώρα, όχι άδικα.
1300 λέξεις αργότερα σίγουρα δεν γίνατε σοφότεροι περί του τι είναι σοσιαλισμός. Αλλά ελπίζω πως πήρατε μια ιδέα του γιατί κανείς δεν ξέρει τι είναι ο σοσιαλισμός.
Χέλιτσαν
Αυτός είναι ο λόγος που όταν μιλάω για μια επόμενη κατάσταση συνήθως ξεφεύγω λέγοντας πως θα πρέπει ως κοινωνία να αποφασίσουμε τι θέλουμε από τις ζωές μας. Ατομικά και συλλογικά. Διότι αυτό δεν είναι καθόλου σαφές και σίγουρα -ελπίζω πως 150 χρόνια αργότερα δεν υπάρχει αμφιβολία περί αυτού- δεν είναι ιστορικά προκαθορισμένο.
Άρα ρε τέκι πως θα είναι ο σοσιαλισμός? Χα. Νομίζετε πως 150χρόνια αργότερα θα πέσω εγώ στην παγίδα που δεν έπεσε ο τεμπελόσκυλος μαρξ? Δηλαδή είπαμε είμαι βλάκας, αλλά δεν είμαι και στέλεχος του κκε για να σας πω κανένα ποιηματάκι.
Παρότι δεν έχω ιδέα για το πως θα είναι ο σοσιαλισμός, έχω μερικές ιδέες για το πως θα ήταν επιθυμητό να είναι. Για αρχή γιατί δεν ξεπετάμε εύκολα όλες εκείνες τις συμβάσεις του που αποτελούν κατάλοιπα του 19ου αιώνα? Γιατί δηλαδή θεωρούμε πως θα υπάρχει ένας ενιαίος, ομοούσιος και αδιαίρετος σοσιαλισμός σε όλο τον κόσμο και πως εμείς στη δύση θα βρισκόμαστε στο κέντρο του? Οι ζαπατίστας για παράδειγμα μας πέταξαν μια τεράστια τούρτα στη μούρη πριν απο 20χρόνια λέγοντας πως ρε φιλαράκι καλές οι μαλακίες σας εκεί, αλλά εμείς θα παίξουμε το δικό μας παιχνίδι. Το ίδιο ισχύει και από την ανάποδη. Το να βλέπουμε τις απανωτές σαρωτικές εκλογικές νίκες ενός ακόμα μπολιβάρ τύπου τσάβεζ και να φαντασιωνόμαστε πως η κοινωνική κατάσταση στην βενεζουέλα ταιριάζει στην ελλάδα είναι εξίσου προβληματικό. Διότι όσο και να μας το κάνουν γαργάρα κουνώντας το δαχτυλάκι, η ελλάδα δεν αποτελείται από 92% ινδιάνους 6% μεσαία τάξη και 2% κομπραδόρους μεταπράτες που απομυζούν μαζί με τους δυτικούς τον πλούτο μιας τροπικής χώρας με 12μηνη ανθοφορία. Στην ελλάδα λοιπόν δεν θα δούμε εύκολα εκλογικές νίκες όπου το ένα κόμμα θα παίρνει 65% και οι υπόλοιποι θα μοιράζονται τα υπόλοιπα για να φαντασιωνόμαστε και παρόμοιες κοινωνικές παρεμβάσεις. Στη βενεζουέλα αρκούσε να φέρεις σ’ ένα χωριό έναν νεαρό κουβανό γιατρό, για να τους απαλλάξει τους κατοίκους από χρόνια προβλήματα που τους βασάνιζαν και η δυτική ιατρική είχε λύσει εδώ και δεκαετίες για να σε λατρέψουν σαν θεό και να σε ψηφίζουν μέχρι να πεθάνουν. Φοβάμαι πως οι έλληνες ιθαγενείς δεν θα έκαναν το ίδιο ακόμα κι αν τους έδινες από ένα iphone και δυστυχώς δεν θα έχεις τις ίδιες καλές σχέσεις με την apple, όσο είχαν οι τσαβίστας με την κούβα.
Άρα ο τέκι λέει, ας παίξουμε με τον σοσιαλισμό, ας δοκιμάσουμε 352 διαφορετικά παιχνίδια και θα βρούμε μερικά που να είναι επιτυχημένα και ταυτόχρονα κάνουν τα μέλη τους πιο ευτυχείς ανθρώπους. Κι αυτά τα παιχνίδια θα πρέπει να παιχθούν και να δοκιμαστούν στη μικροκλίμακα πριν δοκιμαστούν σε ποιο μεγάλες ομάδες. Και καλό είναι να παιχθούν εδώ και τώρα. Δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε αν αυτό που κάνουμε είναι αρκετά σοσιαλιστικό διότι δεν υπάρχει κανένα σοσιαλιστικόμετρο με το οποίο να συγκριθούμε. Ίσα ίσα τα ιστορικά σοσιαλιστικόμετρα μάλλον δεν είναι ακριβώς παραδείγματα προς μίμηση.
Κι όταν κάνουμε κριτική στην προσπάθεια κάποιον ανθρώπων να ξεφύγουν από τη μοίρα του καπιταλισμού, υπάρχει μια λεπτή αλλά ξεκάθαρη γραμμή ανάμεσα στην επισήμανση των όποιων παγίδων οι οποίες θα μπορούσαν να αποβούν εναντίον τους και στην αφ’ υψηλού άσκηση κριτικής από τη θέση μιας κάποιας φαντασιακής σοσιαλιστικής καθαρότητας.
Ο ρόλος του κράτους
διάφοροι φίλοι μου με κατηγορούν συχνά για κρατιστή και δεν τους αδικώ. Όσο κι αν δεν εμπιστεύομαι μια μεγάλη ιεραρχική δομή σαν το κράτος, δεν κάνω το λάθος πολλών αναρχικών που θεωρούν αδιάφορη τη μεγάλη του δύναμη. Όλα τα παιχνίδια σοσιαλισμού θα λειτουργούσαν καλύτερα με ένα φιλικά προσκείμενο ή τουλάχιστον φιλικά αδιάφορο κράτος. Ακριβώς διότι το κράτος είναι αυτό που φτιάχνει τους κανόνες του παιχνιδιού και επηρεάζει δραματικά τα κοινωνικά παραδείγματα επιτυχίας. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που πρέπει να αποδεχθούμε. Χωρίς κρατική εξουσία, δεν θα μπορείς να δημιουργήσεις ικανώς μεγάλα παραδείγματα. Όπως όλοι βλέπουμε, τα χάχανα δεν θα μπορούσαν να σφάζουν κι από 5 μετανάστες τη βδομάδα χωρίς την κρατική ανοχή.
Όμως δεν ισχύει το ίδιο και για τη μικροκλίμακα. Το τι κάνεις εσύ και η παρέα σου, ποσώς ενδιαφέρει το κράτος και πριν αυτό πάρει διαστάσεις, πιθανότατα δεν θα μπορεί να το ελέγξει. Όσο η παράκαμψη και η άρνηση πληρωμής διοδίων στον μπόμπολα ήταν ένα σπορ που έκαναν λίγοι, κανέναν δεν απασχολούσε. Μόλις αυτό έγινε αρκετά σημαντικό, πέρασαν και τον αντίστοιχο νόμο.
Το δεύτερο πρόβλημα με το κράτος είναι πως ακόμα κι αν είχες ένα κράτος που είχε τη λογική να είναι φιλικό προς την καλύτερη ποιότητα ζωής και εχθρικό προς τα χυμένα άντερα μεταναστών (που έχω την ελαφριά υποψία πως δεν λύνουν και κανένα πρόβλημα), αυτό το κράτος δεν θα είχε κάποιο ακριβές σχέδιο στο μυαλό του για το προς τα που να κατευθυνθεί. Καθώς οι συριζαίοι δεν διαθέτουν την θεολογική σοβιετική σιγουριά των κκεδων απέναντι στο τι πρέπει να γίνει, είναι πολύ λογικό να πειραματίζονται με πράγματα τα οποία δεν θα έχουν δοκιμαστεί ποτέ ή να πέφτουν σε λογικές πολύ κοντά στο παλιό παράδειγμα παρά σε ένα κάποιο καινούργιο. (Γιαυτό το τελευταίο σας υπόσχομαι ένα κανονικότατο χώσιμο στο σχέδιο νόμου του συριζα για τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά αλλά σε επόμενο επεισόδιο)
και ζήσαν αυτοί σκατά…
Το 1921 στη νεαρή σοβιετική ρωσία, εν μέσω ενός εμφυλίου πολέμου και με ξένα στρατεύματα (μεταξύ άλλων και ελληνικά) να βοηθάνε τους λευκούς αντεπαναστάτες των τσαρόφιλων, ο λένιν εισήγαγε την NEP, δηλαδή τη νέα οικονομική πολιτική. Αυτή ήταν μια προσπάθεια να συγκεραστούν στοιχεία του ιστορικού καπιταλισμού όπως είχε δομηθεί στην ευρώπη (μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις και αυτόνομοι αγρότες), με ταυτόχρονο έλεγχο από το κράτος των βασικών δομών της οικονομίας. Ήταν μια αρκετά φιλόδοξη προσπάθεια καθώς μάλιστα όπως είπαμε στη ρωσία του 1920 δεν υπήρχε καν ανεπτυγμένη η ιδέα του καπιταλισμού. Όμως στην ουσία η NEP έκανε πραγματικότητα για εκατομμύρια ανθρώπους την υπόσχεση της σοβιετικής επανάστασης. Που φυσικά δεν ήταν ένας χιλιαστικός σοσιαλισμός αλλά γη κι ελευθερία για μια κοινωνία που ακόμα δεν είχε ξεφύγει από τις φεουδαρχικές δομές της δουλοπαροικίας και της κατοχής της γης από την αριστοκρατία. Δεν ήταν το καλύτερο σχέδιο του κόσμου και σε καμία περίπτωση δεν το προτείνω ως λύση, αλλά αυτό που ακολούθησε ήταν σίγουρα πολύ χειρότερο. Η αριστερή κριτική στη NEP ήταν πως αποτελούσε συμβιβασμό και δημιουργούσε μια μισητή μεσαία τάξη που όπως είχαμε δει στην ευρώπη (κυρίως στην αγγλία και τη γαλλία) δεν δίσταζε να συμμαχήσει με το παλιό καθεστώς (ancient regime) προκειμένου να χτυπήσει τους φτωχούς. Φυσικά στη σοβιετική ένωση το παλιό καθεστώς είχε ηττηθεί αποφασιστικά και είχε εκλείψει μετά το τέλος του εμφυλίου, αλλά ο φόβος μιας τέτοιας μελλοντικής προδοσίας ήταν υπαρκτός, ειδικά αν σκεφτόσουν την κατάληξη της παρισινής κομμούνας. Παρά όμως την μεγάλη αντίδραση στο εσωτερικό, η αυθεντία του λενιν βοήθησε ώστε να προχωρήσει η NEP. Όμως ο θάνατός του, η επικράτηση του στάλιν και η διάχυτη ατμόσφαιρα πως οι μπολσεβίκοι έχουν πιάσει τον τράγο της ιστορίας από τ’ αρχίδια και τον σβούριζαν κατά βούληση, την καταδίκασαν για πάντα. Οι φορείς της έγιναν ο νέος αποδιοπομπαίος τράγος μιας ακόμα φουρνιάς εκκαθαρίσεων. Ένας τράγος που πολύ λογικά έβλεπε στα όργανα του κόμματος, μια νέα αριστοκρατία που υπό το πρόσχημα της βίαιης κολεκτιβοποίησης, προσπαθούσε να τους καταδικάσει σε μια νέα δουλοπαροικία.
Ελλείψει εσωτερικού εχθρού, καπιταλιστών με ημίψηλο και αριστοκρατών με αυγά φαμπερζέ, οι NEPmen και οι κουλάκοι έγιναν ο επόμενος στόχος ενός καθεστώτος που σφυρηλατημένο μέσα στη βία και την τρομοκρατία, έβλεπε όλα τα προβλήματα ως αποτέλεσμα ενός εσωτερικού εχθρού. Ένα σφυρί που δεν μπορούσε παρά να βλέπει τα πάντα ως πιθανά καρφιά.
πηγή: Techie Chan
Ακόμα και οι ελλειπτικές περιγραφές για έναν κόσμο όπου τα αγαθά θα ανήκουν σε όλους και ο καθένας θα παίρνει “ό,τι έχει ανάγκη” αφορούν περισσότερο σε ένα μεταφυσικό όραμα παρά σε κάτι που μπορούμε να φανταστούμε ότι μπορεί να υπάρξει με βάση τον κόσμο που ζούμε. Γιατί? Μα διότι η παραπάνω φράση υπονοεί πως όλα τα αγαθά είναι ελεύθερα όπως ο αέρας που αναπνέουμε. Όσον αφορά τον αέρα, πράγματι ο καθένας παίρνει όσο έχει ανάγκη. Αλλά μέχρι να φτιάξουμε άπειρα ipad προκειμένου να παίρνει ο καθένας όσα έχει ανάγκη, δύσκολα η παραπάνω φράση θα αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα.
Εκεί λοιπόν οι περισσότεροι που προσπαθούν να υπερασπιστούν τον σοσιαλισμό, λένε το αυτονόητο, πως μια σοσιαλιστική κοινωνία δεν έχει κανένα λόγο να είναι μια καταναλωτική κοινωνία. Και πράγματι ο καταναλωτισμός δεν είναι ακριβώς καμιά ιδιαιτέρως ικανοποιητική φιλοσοφική στάση ζωής, κάτι που ακόμα και οι πιο αγράμματες μπίμπο του sex and the city μπορούν να νιώσουν μέσα στην καταθλιπτική μετα-shopping μελαγχολία τους. Όμως αυτή η αδυναμία του καταναλωτισμού να ικανοποιήσει την ανθρώπινη ανάγκη για ευτυχία, δεν μας λύνει το πρόβλημα. Διότι πως γίνεται μια κατά βάση υλιστική θεώρηση του κόσμου, να μας λέει πως πρώτα οι άνθρωποι πρέπει να αλλάξουν συνείδηση και μετά αυτό να αντικατοπτριστεί στον υλικό κόσμο? Δηλαδή πρώτα οι άνθρωποι θα πρέπει να αποκηρύξουν τον καταναλωτισμό και να αποκτήσουν μια άλλη συνείδηση και μετά ο κόσμος θα αλλάξει. Πρόκειται για μια ύποπτα ιδεαλιστική θέση.
Το τέλος της ιστορίας
Ο βασικός λόγος που υπάρχει αυτό το διπλό πρόβλημα (ο κόσμος θα αλλάξει, μόνο όταν αλλάξουν οι άνθρωποι, αλλά οι άνθρωποι θα αλλάξουν μόνο όταν αλλάξει ο κόσμος), βρίσκεται στη βάση του σοσιαλιστικού οράματος που είναι εξίσου μεταφυσικά σαθρό. Ο κομουνισμός (το τελευταίο και καλά στάδιο του σοσιαλισμού) είναι στην ουσία ένα τέλος της ιστορίας. Η ιστορία θα τελειώσει διότι δεν θα υπάρχει καμία άλλη ανάγκη για αλλαγή. Η ανθρωπότητα θα έχει φτάσει στο ζενίθ της. Μια παλιά χεγκελική ιδέα που ο φουκογιάμα ήταν αρκετά ηλίθιος για να αποφασίσει πως αυτό το χεγκελικό ιδεώδες αντικατοπτριζόταν στην κυριαρχία του φιλελευθερισμού και της δυτικής δημοκρατίας μετά το 1989. Ο μαρξ από την άλλη, όντας πολλά κιλά πιο έξυπνος, το άφησε στο φλου. Ναι ο σοσιαλισμός είναι ένα τέλος της ιστορίας, αλλά δεν είμαι και αρκετά χαζός για να το περιγράψω κιόλας.
Ήταν όμως αρκετά “χαζός” για να θεωρήσει πως είχε ανακαλύψει την κοινωνική μηχανική εκείνη που θα μας οδηγήσει εκεί. Για την ακρίβεια δεν ήταν χαζός, ήταν απλά παιδί της εποχής του και σαν τέτοιο πίστευε πως υπάρχουν νόμοι που ορίζουν την ιστορία ακριβώς όπως υπήρχαν νόμοι που όριζαν τη φυσική. Και το μόνο που πρέπει να κάνουμε είναι να τους ανακαλύψουμε. Δυστυχώς για εμάς, ο μαρξ έγινε κάλτ και απέκτησε μια αύρα προφήτη με αποτέλεσμα τα κείμενά του να διαβάζονται λίγο πολύ όπως και η καινή διαθήκη. Οι φράσεις του έγιναν μαγικές (και κατά συνέπεια α-ιστορικές) και τα περίφημα ξεκατινιάσματά του (δεν ήταν ένας άνθρωπος που θα ήθελες να σε βάλει στο στόμα του), αποστάγματα αιώνιας σοφίας. Σε αυτό το καλτ βοήθησε πάρα πολύ και το σοβιετικό καθεστώς που πολύ το βόλευε να υπάρχει μια αυθεντία πάνω στην ερμηνεία των γραφών, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που η αγία έδρα της ρώμης θεωρούσε πως είχε την ίδια αυθεντία για την ερμηνεία του χριστιανισμού.
Και σε αυτό την μεσιανοποίηση του γλυκύτατου τεμπελόσκυλου βοήθησε και ο θετικισμός των κειμένων του. Από τη στιγμή που η ιστορία διέπεται από νόμους, δεν γίνεται να υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες πάνω στο ίδιο πράγμα. Μόνο μία ερμηνεία είναι η σωστή.
Η ειρωνεία της ιστορίας
Η μεγαλύτερη πλάκα λοιπόν με τις προφητείες του μαρξούκου είναι πως αυτές του βγήκαν εντελώς λάθος. Σύμφωνα με την κοινωνική μηχανική του, ο καπιταλισμός είναι απλά ένα ενδιάμεσο στάδιο πριν τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Και σαν σκαλοπατάκια μιας δαρβινικής εξέλιξης (και προόδου), η ανθρώπινη κοινωνία θα προχωρήσει από το ένα στάδιο στο επόμενο μέχρι να φτάσει στο ιδεατό τέλος της ιστορίας
Κι επειδή στη μετά το 1848 ευρώπη δεν υπήρχε ιδιαίτερος χώρος για αισιοδοξία πάνω στην απελευθέρωση των μαζών (οι οποίες μόλις είχαν χάσει), η παρισινή κομούνα φάνταζε ως τον μοναδικό τρόπο έτσι ώστε οι ανυπόμονες μάζες να κατακτήσουν αυτόν τον δρόμο προς την εδέμ. Όμως όπως όλοι γνωρίζουμε η παρισινή κομμούνα δεν τα πήγε και τόσο καλά. Και σε πείσμα των προβλέψεών του, οι ιδέες του βρήκαν απήχηση και εφαρμογή στο τελευταίο σημείο που ο ίδιος θα περίμενε: στον προ-καπιταλιστικό κόσμο.
Η οκτωβριανή επανάσταση ήταν ένας μεγάλος λεκές πάνω στους μαρξιανούς νόμους της ιστορίας. Διότι η αλλαγή δεν ήλθε ως αποτέλεσμα των αντιφάσεων του καπιταλισμού, καθώς καπιταλισμός στην ρωσία του 1917 δεν υπήρχε. Ίσα ίσα η απολυταρχική ρωσία αποτελούσε τον μεγάλο φόβο του μαρξ, άλλο ένα σύμπτωμα της εποχής του. Βλέποντας τον ρόλο των ρώσων στην άνοιξη των λαών του 1848, κανείς δεν μπορούσε να κατηγορήσει τους προοδευτικούς διανοούμενους της εποχής για τη ρωσοφοβία τους.
Γιαυτό και η αρχική φαντασίωση των μπολσεβίκων δεν ήταν να φέρουν τον σοσιαλισμό στη ρωσία (που δεν πληρούσε κανένα κριτήριο), αλλά να βαδίσουν προς την “απελευθέρωση” του βερολίνου και της υπόλοιπης καπιταλιστικά ανεπτυγμένης δυτικής ευρώπης. Δυστυχώς για τους ίδιους οι πολωνοί τους σταμάτησαν. Στην ουσία η μεταφορά της επανάστασης δια της βίας και σε άλλες χώρες, είναι πολύ αμφίβολο κατά πόσο θα λειτουργούσε θετικά. Το ίδιο είχαν προσπαθήσει να κάνουν και οι γάλλοι με τη γαλλική επανάσταση και τον ναπολέοντα, αλλά τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας βίαιου εκδημοκρατισμού δεν ήταν τόσο ενθαρρυντικά.
Σημασία έχει πάντως πως η επανάσταση στη ρωσία ήταν μια ένδειξη πως οι μαρξιανοί νόμοι της ιστορίας είχαν κάποια μικρά bug. Και η επιτυχία παρόμοιων επαναστάσεων σε ολόκληρο τον τρίτο κόσμο αργότερα, έδειξε πως σε αντίθεση με την μαρξιανή φαντασίωση, η επανάσταση ήρθε σχεδόν οπουδήποτε αλλού, πέρα από την καπιταλιστικά ανεπτυγμένη δύση καταστρέφοντας μια και καλή την προβληματική έπαρση περί νόμων της ιστορικής εξέλιξης.
Θα μου πείτε ποιο είναι το κακό σε όλη αυτή την ιστορική ρετροσπεκτίβα που μας έκανες και για ποιο λόγο θα έπρεπε να μας ενδιαφέρει? Ε λοιπόν το βασικότερο κακό είναι πως τα ιστορικά παραδείγματα οργάνωσης του “σοσιαλισμού” ήταν τόσο μακριά από την κουλτούρα και τις ιστορικές πρακτικές της δύσης (και από την ίδια την φαντασίωση του σοσιαλισμού), που είναι πολύ δύσκολο να τα ενστερνιστούμε. Κι έτσι εμείς σήμερα έχουμε μείνει από τη μία με μια αδιόρατη χιλιαστική φαντασίωση ενός παραδείσου και από την άλλη με ένα ιστορικό παράδειγμα σοσιαλισμού που -πέρα από την προπαγάνδα των δυτικών- πολύ λίγα έχει να αντιτάξει ως προς την απελευθέρωση και τη χειραφέτηση του ανθρώπου, πόσο μάλλον ως προς την ακύρωση της αλλοτρίωσης που ο καπιταλισμός έφερε.
Διότι ακόμη κι αν τα 5ετή προγράμματα του στάλιν μπορούν να θεωρηθούν μια επιτυχία ως προς την μετατροπή μιας σχεδόν φεουδαρχικής προκαπιταλιστικής οικονομίας, σε μια μοντέρνα βιομηχανική οικονομία που μάλιστα κατάφερε να κερδίσει στρατιωτικά την πιο προηγμένη βιομηχανικά οικονομία της εποχής της (δηλαδή τη γερμανία), σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν σοσιαλιστικά ή ουμανιστικά πρότυπα οργάνωσης. Η τυφλή συστηματική εξόντωση όλων όσων βαφτίζονταν “ταξικοί εχθροί” μέσω της τρομοκρατικής βίας δεν είναι ακριβώς μέσα στις χιλιαστικές φαντασιώσεις κανενός παραδείσου. Πόσο μάλλον που το αποτέλεσμα αυτών των “αναγκαίων” εκκαθαρίσεων δεν ήταν ένας παράδεισος, αλλά μια τρομοκρατημένη κοινωνία που έκανε τα πάντα για να σαμποτάρει μια δικτατορική γραφειοκρατία που αποτελούσε μέρος της (τι περίεργο εε?).
Γι’ αυτό και παρά την πολύ βαθιά κρίση του καπιταλισμού που βιώνουμε εδώ και 5 χρόνια, παρά την υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου μεγάλων κομματιών του πληθυσμού στις χώρες που η κρίση έχει ακουμπήσει για τα καλά, και παρά την πλήρη έλλειψη συστημικής προοπτικής εξόδου από αυτή την κρίση, το αριστερό σοσιαλιστικό όραμα παραμένει στην καλύτερη περίπτωση αποσβολωμένο από τις εξελίξεις. Κι όπως περιγράφω τόση ώρα τώρα, όχι άδικα.
1300 λέξεις αργότερα σίγουρα δεν γίνατε σοφότεροι περί του τι είναι σοσιαλισμός. Αλλά ελπίζω πως πήρατε μια ιδέα του γιατί κανείς δεν ξέρει τι είναι ο σοσιαλισμός.
Χέλιτσαν
Αυτός είναι ο λόγος που όταν μιλάω για μια επόμενη κατάσταση συνήθως ξεφεύγω λέγοντας πως θα πρέπει ως κοινωνία να αποφασίσουμε τι θέλουμε από τις ζωές μας. Ατομικά και συλλογικά. Διότι αυτό δεν είναι καθόλου σαφές και σίγουρα -ελπίζω πως 150 χρόνια αργότερα δεν υπάρχει αμφιβολία περί αυτού- δεν είναι ιστορικά προκαθορισμένο.
Άρα ρε τέκι πως θα είναι ο σοσιαλισμός? Χα. Νομίζετε πως 150χρόνια αργότερα θα πέσω εγώ στην παγίδα που δεν έπεσε ο τεμπελόσκυλος μαρξ? Δηλαδή είπαμε είμαι βλάκας, αλλά δεν είμαι και στέλεχος του κκε για να σας πω κανένα ποιηματάκι.
Παρότι δεν έχω ιδέα για το πως θα είναι ο σοσιαλισμός, έχω μερικές ιδέες για το πως θα ήταν επιθυμητό να είναι. Για αρχή γιατί δεν ξεπετάμε εύκολα όλες εκείνες τις συμβάσεις του που αποτελούν κατάλοιπα του 19ου αιώνα? Γιατί δηλαδή θεωρούμε πως θα υπάρχει ένας ενιαίος, ομοούσιος και αδιαίρετος σοσιαλισμός σε όλο τον κόσμο και πως εμείς στη δύση θα βρισκόμαστε στο κέντρο του? Οι ζαπατίστας για παράδειγμα μας πέταξαν μια τεράστια τούρτα στη μούρη πριν απο 20χρόνια λέγοντας πως ρε φιλαράκι καλές οι μαλακίες σας εκεί, αλλά εμείς θα παίξουμε το δικό μας παιχνίδι. Το ίδιο ισχύει και από την ανάποδη. Το να βλέπουμε τις απανωτές σαρωτικές εκλογικές νίκες ενός ακόμα μπολιβάρ τύπου τσάβεζ και να φαντασιωνόμαστε πως η κοινωνική κατάσταση στην βενεζουέλα ταιριάζει στην ελλάδα είναι εξίσου προβληματικό. Διότι όσο και να μας το κάνουν γαργάρα κουνώντας το δαχτυλάκι, η ελλάδα δεν αποτελείται από 92% ινδιάνους 6% μεσαία τάξη και 2% κομπραδόρους μεταπράτες που απομυζούν μαζί με τους δυτικούς τον πλούτο μιας τροπικής χώρας με 12μηνη ανθοφορία. Στην ελλάδα λοιπόν δεν θα δούμε εύκολα εκλογικές νίκες όπου το ένα κόμμα θα παίρνει 65% και οι υπόλοιποι θα μοιράζονται τα υπόλοιπα για να φαντασιωνόμαστε και παρόμοιες κοινωνικές παρεμβάσεις. Στη βενεζουέλα αρκούσε να φέρεις σ’ ένα χωριό έναν νεαρό κουβανό γιατρό, για να τους απαλλάξει τους κατοίκους από χρόνια προβλήματα που τους βασάνιζαν και η δυτική ιατρική είχε λύσει εδώ και δεκαετίες για να σε λατρέψουν σαν θεό και να σε ψηφίζουν μέχρι να πεθάνουν. Φοβάμαι πως οι έλληνες ιθαγενείς δεν θα έκαναν το ίδιο ακόμα κι αν τους έδινες από ένα iphone και δυστυχώς δεν θα έχεις τις ίδιες καλές σχέσεις με την apple, όσο είχαν οι τσαβίστας με την κούβα.
Άρα ο τέκι λέει, ας παίξουμε με τον σοσιαλισμό, ας δοκιμάσουμε 352 διαφορετικά παιχνίδια και θα βρούμε μερικά που να είναι επιτυχημένα και ταυτόχρονα κάνουν τα μέλη τους πιο ευτυχείς ανθρώπους. Κι αυτά τα παιχνίδια θα πρέπει να παιχθούν και να δοκιμαστούν στη μικροκλίμακα πριν δοκιμαστούν σε ποιο μεγάλες ομάδες. Και καλό είναι να παιχθούν εδώ και τώρα. Δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε αν αυτό που κάνουμε είναι αρκετά σοσιαλιστικό διότι δεν υπάρχει κανένα σοσιαλιστικόμετρο με το οποίο να συγκριθούμε. Ίσα ίσα τα ιστορικά σοσιαλιστικόμετρα μάλλον δεν είναι ακριβώς παραδείγματα προς μίμηση.
Κι όταν κάνουμε κριτική στην προσπάθεια κάποιον ανθρώπων να ξεφύγουν από τη μοίρα του καπιταλισμού, υπάρχει μια λεπτή αλλά ξεκάθαρη γραμμή ανάμεσα στην επισήμανση των όποιων παγίδων οι οποίες θα μπορούσαν να αποβούν εναντίον τους και στην αφ’ υψηλού άσκηση κριτικής από τη θέση μιας κάποιας φαντασιακής σοσιαλιστικής καθαρότητας.
Ο ρόλος του κράτους
διάφοροι φίλοι μου με κατηγορούν συχνά για κρατιστή και δεν τους αδικώ. Όσο κι αν δεν εμπιστεύομαι μια μεγάλη ιεραρχική δομή σαν το κράτος, δεν κάνω το λάθος πολλών αναρχικών που θεωρούν αδιάφορη τη μεγάλη του δύναμη. Όλα τα παιχνίδια σοσιαλισμού θα λειτουργούσαν καλύτερα με ένα φιλικά προσκείμενο ή τουλάχιστον φιλικά αδιάφορο κράτος. Ακριβώς διότι το κράτος είναι αυτό που φτιάχνει τους κανόνες του παιχνιδιού και επηρεάζει δραματικά τα κοινωνικά παραδείγματα επιτυχίας. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που πρέπει να αποδεχθούμε. Χωρίς κρατική εξουσία, δεν θα μπορείς να δημιουργήσεις ικανώς μεγάλα παραδείγματα. Όπως όλοι βλέπουμε, τα χάχανα δεν θα μπορούσαν να σφάζουν κι από 5 μετανάστες τη βδομάδα χωρίς την κρατική ανοχή.
Όμως δεν ισχύει το ίδιο και για τη μικροκλίμακα. Το τι κάνεις εσύ και η παρέα σου, ποσώς ενδιαφέρει το κράτος και πριν αυτό πάρει διαστάσεις, πιθανότατα δεν θα μπορεί να το ελέγξει. Όσο η παράκαμψη και η άρνηση πληρωμής διοδίων στον μπόμπολα ήταν ένα σπορ που έκαναν λίγοι, κανέναν δεν απασχολούσε. Μόλις αυτό έγινε αρκετά σημαντικό, πέρασαν και τον αντίστοιχο νόμο.
Το δεύτερο πρόβλημα με το κράτος είναι πως ακόμα κι αν είχες ένα κράτος που είχε τη λογική να είναι φιλικό προς την καλύτερη ποιότητα ζωής και εχθρικό προς τα χυμένα άντερα μεταναστών (που έχω την ελαφριά υποψία πως δεν λύνουν και κανένα πρόβλημα), αυτό το κράτος δεν θα είχε κάποιο ακριβές σχέδιο στο μυαλό του για το προς τα που να κατευθυνθεί. Καθώς οι συριζαίοι δεν διαθέτουν την θεολογική σοβιετική σιγουριά των κκεδων απέναντι στο τι πρέπει να γίνει, είναι πολύ λογικό να πειραματίζονται με πράγματα τα οποία δεν θα έχουν δοκιμαστεί ποτέ ή να πέφτουν σε λογικές πολύ κοντά στο παλιό παράδειγμα παρά σε ένα κάποιο καινούργιο. (Γιαυτό το τελευταίο σας υπόσχομαι ένα κανονικότατο χώσιμο στο σχέδιο νόμου του συριζα για τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά αλλά σε επόμενο επεισόδιο)
και ζήσαν αυτοί σκατά…
Το 1921 στη νεαρή σοβιετική ρωσία, εν μέσω ενός εμφυλίου πολέμου και με ξένα στρατεύματα (μεταξύ άλλων και ελληνικά) να βοηθάνε τους λευκούς αντεπαναστάτες των τσαρόφιλων, ο λένιν εισήγαγε την NEP, δηλαδή τη νέα οικονομική πολιτική. Αυτή ήταν μια προσπάθεια να συγκεραστούν στοιχεία του ιστορικού καπιταλισμού όπως είχε δομηθεί στην ευρώπη (μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις και αυτόνομοι αγρότες), με ταυτόχρονο έλεγχο από το κράτος των βασικών δομών της οικονομίας. Ήταν μια αρκετά φιλόδοξη προσπάθεια καθώς μάλιστα όπως είπαμε στη ρωσία του 1920 δεν υπήρχε καν ανεπτυγμένη η ιδέα του καπιταλισμού. Όμως στην ουσία η NEP έκανε πραγματικότητα για εκατομμύρια ανθρώπους την υπόσχεση της σοβιετικής επανάστασης. Που φυσικά δεν ήταν ένας χιλιαστικός σοσιαλισμός αλλά γη κι ελευθερία για μια κοινωνία που ακόμα δεν είχε ξεφύγει από τις φεουδαρχικές δομές της δουλοπαροικίας και της κατοχής της γης από την αριστοκρατία. Δεν ήταν το καλύτερο σχέδιο του κόσμου και σε καμία περίπτωση δεν το προτείνω ως λύση, αλλά αυτό που ακολούθησε ήταν σίγουρα πολύ χειρότερο. Η αριστερή κριτική στη NEP ήταν πως αποτελούσε συμβιβασμό και δημιουργούσε μια μισητή μεσαία τάξη που όπως είχαμε δει στην ευρώπη (κυρίως στην αγγλία και τη γαλλία) δεν δίσταζε να συμμαχήσει με το παλιό καθεστώς (ancient regime) προκειμένου να χτυπήσει τους φτωχούς. Φυσικά στη σοβιετική ένωση το παλιό καθεστώς είχε ηττηθεί αποφασιστικά και είχε εκλείψει μετά το τέλος του εμφυλίου, αλλά ο φόβος μιας τέτοιας μελλοντικής προδοσίας ήταν υπαρκτός, ειδικά αν σκεφτόσουν την κατάληξη της παρισινής κομμούνας. Παρά όμως την μεγάλη αντίδραση στο εσωτερικό, η αυθεντία του λενιν βοήθησε ώστε να προχωρήσει η NEP. Όμως ο θάνατός του, η επικράτηση του στάλιν και η διάχυτη ατμόσφαιρα πως οι μπολσεβίκοι έχουν πιάσει τον τράγο της ιστορίας από τ’ αρχίδια και τον σβούριζαν κατά βούληση, την καταδίκασαν για πάντα. Οι φορείς της έγιναν ο νέος αποδιοπομπαίος τράγος μιας ακόμα φουρνιάς εκκαθαρίσεων. Ένας τράγος που πολύ λογικά έβλεπε στα όργανα του κόμματος, μια νέα αριστοκρατία που υπό το πρόσχημα της βίαιης κολεκτιβοποίησης, προσπαθούσε να τους καταδικάσει σε μια νέα δουλοπαροικία.
Ελλείψει εσωτερικού εχθρού, καπιταλιστών με ημίψηλο και αριστοκρατών με αυγά φαμπερζέ, οι NEPmen και οι κουλάκοι έγιναν ο επόμενος στόχος ενός καθεστώτος που σφυρηλατημένο μέσα στη βία και την τρομοκρατία, έβλεπε όλα τα προβλήματα ως αποτέλεσμα ενός εσωτερικού εχθρού. Ένα σφυρί που δεν μπορούσε παρά να βλέπει τα πάντα ως πιθανά καρφιά.
πηγή: Techie Chan
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου